(0) Η εγκατάλειψη του «κεντρικού σχεδιασμού» του αριθμού των εισακτέων από το ΥΠΕΠΘ δύσκολα θα κάνει την κατάσταση χειρότερη. Πρώτον, δε φαίνεται να γίνεται και πολύς ορθολογικός σχεδιασμός με βάση τις ανάγκες της αγοράς στο ΥΠΕΠΘ. Δεύτερον, ο οποιοσδήποτε σχεδιασμός καταστρατηγείται από τις χιλιάδες των φοιτητών που φεύγουν για σπουδές στο εξωτερικό. Το numerus clausus δεν έχει νόημα στις σημερινές συνθήκες ανοικτών συνόρων. Έχω την εντύπωση ότι οι περισσότεροι που φεύγουν στο εξωτερικό φεύγουν όχι γιατί δεν πέρασαν, αλλά γιατί δεν πέρασαν εκεί που ήθελαν (υπάρχουν στατιστικές;). Είναι καλύτερα να προσπαθήσουμε να πετύχουμε μια εξισορρόπηση της ζήτησης με την προσφορά εργασίας στην αγορά. Σε αυτό θα βοηθήσει η πληρέστερη δυνατή ενημέρωση των υποψηφίων για τις επαγγελματικές προοπτικές της κάθε σχολής (π.χ., γνωρίζουν όλοι οι μαθητές ότι υπάρχει μεγάλο πλεόνασμα γιατρών στην Ελλάδα;). Ας αφήσουμε τα παιδιά να σπουδάσουν αυτό που θέλουν, αρκεί να έχουν τα απαραίτητα προσόντα. Ας αφήσουμε τα πανεπιστήμια να δημιουργήσουν νέα τμήματα να καλύψουν τη ζήτηση και να κλείσουν άλλα που δεν έχουν ζήτηση.

Η αρχική αντίδραση των ιδρυμάτων στην ελευθερία να καθορίζουν τους εισακτέους τους θα ήταν να τους μειώσουν (κίνητρα να εισάγουν λιγότερους είναι η «ευκολία» των διδασκόντων, αλλά και η καλύτερη ποιότητα παρεχόμενης εκπαίδευσης). Για αυτό είναι απαραίτητο η χρηματοδότηση να είναι ανάλογη του αριθμού των φοιτητών που τα ιδρύματα εκπαιδεύουν (νομίζω ότι το Cambridge και το Oxford λαμβάνουν μιά συγκεκριμένη επιδότηση ανά φοιτητή). Πρέπει να υπάρχει και ένα κίνητρο στα ιδρύματα να εισάγουν όσους μπορούν περισσότερους. Το κίνητρο όμως αυτό μπορεί να οδηγήσει στην αποδοχή υποψηφίων με μειωμένα προσόντα (π.χ., κάτω από τη βάση). Αλλά αν τα τμήματα δημοσιεύουν στατιστικά στοιχεία για τους εισακτέους τους και το ποσοστό που αποφοιτούν, και αν αυτό λαμβάνεται υπόψη στην αξιολόγηση τους, η τάση αυτή ελέγχεται. Ελπίζεται ότι η εξισορρόπηση των παραπάνω κινήτρων θα οδηγήσει σε προσπάθεια των τμημάτων και των ιδρυμάτων να ανταγωνιστούν για την προσέλκυση των καλύτερων φοιτητών.

Εννοείται ότι αυτοτέλεια ΔΕΝ ΝΟΕΙΤΑΙ χωρίς αυστηρή, ουσιαστική, διαφανή (εξωτερική) αξιολόγηση. Η αυτοτέλεια δεν έχει μόνο δικαιώματα, αλλά και υποχρεώσεις.

Αρκετοί συνάδελφοι ζήτησαν πολύ περισσότερη αυτοτέλεια για τα πανεπιστήμια από ότι το παρόν κείμενο δίνει, με το σκεπτικό, ας αφήσουμε τα πανεπιστήμια να κάνουν όπως νομίζουν (να εκλέγουν και να προάγουν όπως θέλουν, να προσλαμβάνουν όσους θέλουν, να διδάσκουν όσο θέλουν) και να χρησιμοποιήσουμε μόνο την αξιολόγηση ως μέσο ενίσχυσης της ποιότητας. Το βρίσκω αυτό πολύ επικίνδυνο. Πρώτον η αξιολόγηση δεν έχει καν ακόμα αρχίσει και είναι αμφίβολο ότι θα είναι αυστηρή. Δεύτερον, αν πάψει να υπάρχει οποιοσδήποτε έλεγχος, είναι πιθανό να γίνει όργιο προσλήψεων και μονιμοποιήσεων που καμιά αξιολόγηση και καμιά «τιμωρία» δεν θα μπορέσει να διορθώσει. Η αξιολόγηση είναι σημαντικό μέσο, αλλά δε νομίζω ότι από μόνη της αρκεί για τη διασφάλιση της αξιοκρατίας και την προάσπιση των συμφερόντων του κοινωνικού συνόλου. Ένας άλλος μηχανισμός που δημιουργεί κίνητρο για την πρόσληψη των ικανότερων στην Αμερική είναι και η αξιοκρατική κατανομή ερευνητικών κονδυλίων, που επιφέρει οικονομικό όφελος στη σχολή (μέσω του overhead). Αλλά και αυτό δε μπορεί να λειτουργήσει ακόμα στην Ελλάδα γιατί υπάρχουν ελάχιστα κονδύλια.

(1) Ανάλογο των σημερινών ΣΑΠΕ και ΣΑΤΕ. Πρώτον, η διάκριση μεταξύ των δύο δε φαίνεται δικαιολογημένη. Δεύτερον, το σημερινό ΣΑΠΕ είναι υπερβολικά πολυπληθές και συμμετέχουν (υποτίθεται) οι πρυτάνεις καθώς και εκπρόσωποι Υπουργείων, συνδικάτων και γενικά άτομα με περιορισμένη γνώση σε πανεπιστημιακά θέματα. Θα ήταν καλό το όργανο αυτό να είναι πιό ολιγομελές. Το άλλο σημαντικό ζητούμενο εδώ είναι η αξιοκρατία. Μέχρι σήμερα η στελέχωση του ΕΣΥΠ, του ΣΑΠΕ κτλ, υπήρξε αδιαφανής και όχι απόλυτα αξιοκρατική. Που είναι οι επιφανείς επιστήμονες του εξωτερικού; Γιατί κανείς δεν επιζητεί τη γνώμη τους; Γιατί δεν ασκεί πίεση ο τύπος, η πανεπιστημιακή κοινότητα, και οι ίδιοι οι πολίτες στην πολιτική ηγεσία ώστε να κάνει πραγματικά αξιοκρατικές επιλογές; Η αυξημένη πλειοψηφία στη Βουλή ελπίζεται να βοηθήσει σε αυτό. Το ΕΣΤΕ θα μπορούσε να αποκτήσει περισσότερες εξουσίες και να γίνει κάτι σαν Board of Regents, που να επιβλέπει τα ΣΕ. Στην Πολιτεία της Νέας Υόρκης το BoR έχει την εξουσία να επεμβαίνει στα BoT ακόμα και ιδιωτικών πανεπιστημίων.

(2) ΣΕ είναι μετάφραση του αμερικανικού Board of Trustees. Τα ΣΕ στην Αμερική είναι ο βασικός τρόπος με τον οποίο επιτυγχάνεται η ανεξαρτησία των δημοσίων πανεπιστημίων από την πολιτική εξουσία. Οι πολιτικοί δεν αναμειγνύονται άμεσα στην επίβλεψη των πανεπιστημίων, αλλά την αναθέτουν σε άτομα της εμπιστοσύνης τους, τα οποία οι ίδιοι διορίζουν (στα ιδιωτικά πανεπιστήμια τα υπάρχοντα μέλη του ΣΕ εκλέγουν τα νέα μέλη κι έτσι είναι εντελώς ανεξάρτητα από την πολιτεία). Τα πλεονεκτήματα των ΣΕ με τη μορφή που προτείνεται είναι: α) η μακρόχρονη θητεία των μελών των ΣΕ εξασφαλίζει τη συνέχεια της εκπαιδευτικής πολιτικής σε περίπτωση που αλλάξει η κυβέρνηση ή το πρόσωπο του Υπουργού Παιδείας β) ψηφοθηρικές πολιτικές αποδυναμώνονται, γ) συντεχνιακές πιέσεις καθιστώνται λιγότερο αποτελεσματικές δ) η αυξημένη πλειοψηφία στη Βουλή επιβάλλει διακομματική συναίνεση και ενισχύει την αξιοκρατία. Το τελευταίο που χρειάζεται η ανώτατη παιδεία είναι συμβούλια από κομματικούς εγκάθετους.

Ένα ερώτημα είναι αν θα έπρεπε το κάθε ίδρυμα να έχει το δικό του ΣΕ. Το μικρό μέγεθος πολλών ελληνικών πανεπιστημίων ίσως δεν δικαιολογεί κάτι τέτοιο. Θα μπορούσαν και ομάδες ιδρυμάτων να διοικούνται από ένα ΣΕ. Π.χ., μιά πιθανή ομαδοποίηση είναι η εξής: α) ΕΚΠΑ και Μετσόβιο , β) ΑΠΘ και Μακεδονίας, γ) Πανεπιστήμιο και Πολυτεχνείο Κρήτης, δ) Πανεπιστήμια Θράκης και Αιγαίου, ε) Πάτρας, Πελοποννήσου, Ιόνιο, και Ανοικτό, στ) Ιωαννίνων, Θεσσαλίας, και Δυτικής Μακεδονίας, ζ) Πειραιώς, Γεωπονικό, Οικονομικό, Χαροκόπειο, Πάντειο, και Καλών Τεχνών, η) όλα τα ΤΕΙ. Η παραπάνω ομαδοποίηση απαιτεί 8 ΣΕ.

(3) Η ανάγκη εσωτερικού κανονισμού θεσπίζεται τόσο στον Ν.1268/82 όσο και στον Ν. 2083/92, όμως σήμερα μόνο τα μισά πανεπιστήμια διαθέτουν τέτοιον. Είναι ένα παράδειγμα της αδυναμίας της πολιτικής ηγεσίας να εφαρμόσει τους νόμους που η ίδια ψηφίζει.

Εδώ τα ιδρύματα καλούνται να επιδείξουν δημιουργικότητα. Θα μπορούσαν, π.χ., να δέχονται φοιτητές αρχικά στο πανεπιστήμιο και να τους αφήνουν να επιλέγουν τμήμα αργότερα. Θα μπορούσαν να αφήνουν τους φοιτητές να κάνουν το δικό τους πρόγραμμα σπουδών και να τελειώσουν σε χρόνο μικρότερο του κανονικού. Καλούνται να αποφασίσουν αν θα θέσουν όριο σπουδών, προαπαιτούμενα, όριο στο πόσες φορές μπορεί ένας φοιτητής να αποτύχει σε εξετάσεις, κτλ. Μπορούν να κάνουν αν θέλουν την παρακολούθηση υποχρεωτική.

(4) Μιά γενική αρχή στα αμερικανικά πανεπιστήμια είναι η «συνδιοίκηση» (shared governance), που σημαίνει ότι οι διδάσκοντες έχουν φωνή και συμμετέχουν στη διοίκηση του πανεπιστημίου αλλά δεν έχουν την απόλυτη εξουσία. Στα αμερικανικά πανεπιστήμια (σε όλα, από ότι ξέρω) οι πρυτάνεις διορίζονται, δεν εκλέγονται, και έχουν μεγάλες εξουσίες. Οι πρυτάνεις ουσιαστικά διορίζουν όλες τις διοικητικές θέσεις, ακόμα και τους Προέδρους των τμημάτων σε πολλά ιδρύματα. Αυτό το αγνόησαν οι συντάκτες του Ν. 1268/82, που έκαναν επιλεκτική μίμηση του αμερικανικού μοντέλου από υπερβάλλοντα «δημοκρατικό» ζήλο. Ένα ίδρυμα όπου οι διοικούμενοι εκλέγουν τους διοικητές τους δύσκολα λειτουργεί αποτελεσματικά. Στα ελληνικά πανεπιστήμια το μόνο «αντίπαλον δέος» είναι το ΥΠΕΠΘ (ο «μεγάλος ελεγκτής» κατά τον Μ. Ανδρουλάκη) που όμως είναι τόσο υπερφορτωμένο με υποχρεώσεις που τελικά δεν κάνει αποτελεσματικό έλεγχο.

(5) Σήμερα προκηρύσσεται αυτόματα θέση όταν μία θέση μένει κενή και όταν μία θέση που προκηρύχθηκε για την εξέλιξη μέλους ΔΕΠ καταλαμβάνεται από εξωτερικό υποψήφιο (πράγμα που συμβαίνει σπάνια) προκηρύσσεται νέα θέση. Κάτι τέτοιες άστοχες διατάξεις οδήγησαν στο γιγαντισμό πολλών τμημάτων σε Αθήνα και Θεσ/νίκη.

(6) Το Άρθρο 14 παρ. 43 του Ν.2817/00 λέει: «Η ανακοίνωση της προκήρυξης καταχωρίζεται επίσης στο επίσημο έντυπο του οικείου Α.Ε.Ι., εφόσον κυκλοφορεί, και του Υπουργείου Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης, ενώ ενημερώνεται και η σχετικώς τηρούμενη σελίδα του ΥΠΕΠΘ στο διαδίκτυο». Η σελίδα αυτή είναι μάλλον: http://www.ypepth.gr/efarmoges/dep.php, στην οποία μπορεί κανείς να αναζητήσει κενές θέσεις ΔΕΠ κατά γνωστικό αντικείμενο ή ίδρυμα. Όμως και πάλι είναι άβολο. Πρώτον, δεν υπάρχουν όλα τα γνωστικά αντικείμενα. Δεύτερον, δε δίνεται η ίδια η προκήρυξη αλλά το φύλλο ΦΕΚ. Δοκίμασα να βρω μια τυχαία προκήρυξη στο www.et.gr, αλλά δεν τα κατάφερα. Τι τεύχος ΦΕΚ; Δίνεται μια ημερομηνία, που είναι μάλλον ημερομηνία καταχώρησης, αλλά δε δίνεται προθεσμία υποβολής υποψηφιότητας. Τρέχα γύρευε ... Δηλαδή, αν κάποιος επιστήμονας του εξωτερικού ενδιαφέρεται να επιστρέψει στην Ελλάδα, θα πρέπει ουσιαστικά να ενημερωθεί προσωπικά από κάποιον στο τμήμα όπου γίνεται η αναζήτηση, κάτι που προσδίδει μεγάλη βαρύτητα σε προσωπικές γνωριμίες.

(7) Προτείνεται η κατάργηση της βαθμίδας του λέκτορα, αν και είναι συζητήσιμο. Η βαθμίδα αυτή ήταν ίσως χρήσιμη το 1982, αλλά στο μεταξύ έχει γίνει μέσο τακτοποίησης μεταπτυχιακών φοιτητών ενός τμήματος. Αν κάποιος δεν έχει τα προσόντα για Επίκουρος, καλύτερα να μη διορίζεται καν. Οι διδάκτορες των ελληνικών πανεπιστημίων καλό θα είναι να κάνουν κι ενα postdoc στο εξωτερικό, να γράψουν μερικές ακόμα δημοσιεύσεις, και μετά να γυρίσουν στην Ελλάδα ως Επίκουροι (σε άλλο τμήμα από εκεί που έκαναν το διδακτορικό τους). Αυτό είναι πολύ προτιμότερο από το να γίνονται κατευθείαν λέκτορες.

(8) Επειδή οι προδιαγραφές για τις βαθμίδες δεν είναι απαραίτητα οι ίδιες σε όλα τα ιδρύματα και σε όλα τα τμήματα, δεν μπορούν να καθοριστούν ρητά από ένα νόμο πλαίσιο. Όμως με την αναγραφή τους στον Ε.Κ. όλα τα μέλη ΔΕΠ θα γνωρίζουν τι απαιτείται από αυτά και ελπίζεται ότι θα αποφευχθεί αυθαίρετη και άνιση μεταχείριση τους.

(9) Ένα σημείο όπου χωλαίνει σημαντικά ο Ν. 1268/82 είναι η απουσία πειθαρχικών διατάξεων (βλ. Ν. Παπαδάκης, "Η παλίμψηστη εξουσία", Gutenberg, 2004). Τέτοιες διατάξεις υπάρχουν στο Ν. 5343/32 αλλά είναι ασαφείς ως προς το τι συνιστά παραβατική συμπεριφορά. Για αυτό οι συμπεριφορές αυτές περιγράφονται ρητά στο παρόν προσχέδιο. Υπάρχει και ένας νόμος του 1976 για πειθαρχικά συμβούλια αλλά δεν τον έχω.

(10) Δεν προβλέπεται Γ.Σ. όλου του τμήματος γιατί δεν είναι πρακτική. Τα περισσότερα τμήματα έχουν εκατοντάδες ή και χιλιάδες φοιτητές. Σκοπός της παραγράφου αυτής είναι να μειώσει το οργανωτικό πλεονέκτημα των κομματικών παρατάξεων και να ενισχύσει τις ανεξάρτητες φωνές.

(11) Οι 6 ώρες που προβλέπονται από τον τωρινό κανονισμό είναι πολύ λίγες για κάποιον που δεν κάνει έρευνα (στο πανεπιστήμιο μου ο κανονισμός προβλέπει 11.5 ώρες). Το άλλο πρόβλημα με τον τωρινό κανονισμό είναι ότι δε λαμβάνει καθόλου υπόψη του την ερευνητική παραγωγή κάποιου. Δηλαδή, κάποιος που δουλεύει σκληρά και κάνει 10 δημοσιεύσεις το χρόνο και κάποιος που πηγαίνει στη σχολή, διδάσκει και εξαφανίζεται, έχουν τις ίδιες διδακτικές υποχρεώσεις. Έλεος! Ο νόμος προβλέπει ελάχιστη παραμονή στη σχολή 20 ώρες την εβδομάδα, αλλά αυτό είναι δώρον άδωρο, γιατί α) δύσκολα ελέγχεται, και β) παραμονή δε σημαίνει και ενασχόληση με πανεπιστημιακά καθήκοντα.

(12) Φυσικά, νέα και μεταχειρισμένα βιβλία μπορούν να εμπορεύονται και τα βιβλιοπωλεία. Όμως τα βιβλιοπωλεία θα τα αγοράζουν φτηνά και θα τα πουλούν ακριβά. Με την προτεινόμενη ρύθμιση η πολιτεία ουσιαστικά επιδοτεί τα έξοδα λειτουργίας του πανεπιστημιακού βιβλιοπωλείου.

Η κριτική στην παραπάνω πρόταση θα είναι ασφαλώς ότι οι φοιτητές χάνουν γιατί θα πρέπει να πληρώνουν για τα βιβλία τους. Η απάντηση είναι ότι το σύστημα αυτό είναι πιό αποδοτικό: α) κανείς δε φορτώνεται βιβλία που δεν τα χρειάζεται, β) κανένα βιβλίο δεν πρόκειται να πεταχτεί στα σκουπίδια στο τέλος της χρονιάς, γ) αν κάποιος κωλύεται οικονομικά αλλά θέλει να κρατήσει τα βιβλία του μπορεί κάλλιστα να αγοράσει μεταχειρισμένα. δ) ενισχύει την ατομική υπευθυνότητα: επιστρέφεις το βιβλίο σε καλή κατάσταση: παίρνεις τα περισσότερα λεφτά σου πίσω, ε) όλοι οι εξοικονομούμενοι πόροι πηγαίνουν στους οικονομικά ασθενέστερους! Μην ξεχνάμε ότι η δωρεάν διανομή συγγραμμάτων ξεκίνησε το 1969 επί χούντας ...

Γενικότερα, επειδή οι επιτυχόντες στα πανεπιστήμια ανήκουν κατά μεγάλο ποσοστό στα ευπορότερα στρώματα, το σύστημα της δωρεάν πανεπιστημιακής εκπαίδευσης στη χώρα μας ισοδυναμεί με επιδότηση, μέσω της φορολογίας, των οικονομικά ισχυρότερων από τους οικονομικά ασθενέστερους! Θα πρέπει σοβαρά να σκεφτούμε τη θέσπιση διδάκτρων για τους ευπορότερους φοιτητές (κάτι που πάλι προσκρούει στο άρθρο 16 του Συντάγματος).